روابط جمهوری آذربایجان و رژیم صهیونیستی در حوزه انرژی و پیامد ها
1- مقدمه
جمهوری آذربایجان، به عنوان یک بازیگر اثرگذار در منطقه قفقاز جنوبی، با موقعیت ژئوپلیتیکی حساس خود در میان قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای نظیر روسیه و ایران و ترکیه، و همچنین به عنوان یک تولیدکننده و صادرکننده عمده نفت و گاز، از اهمیت راهبردی شایان توجهی برخوردار بوده و در مقابل، رژیم صهیونیستی اسرائیل نیز به عنوان یک قدرت منطقه‌ای در خاورمیانه، با نیازهای انرژی رو به رشد و کشف میادین گازی فراساحلی، به دنبال تنوع‌بخشی و تضمین امنیت انرژی خود هم به عنوان وارد کننده و هم به عنوان صادر کننده می باشد. روابط دوجانبه میان آذربایجان و این رژیم، به ویژه در حوزه انرژی، نمونه‌ای از روابط بین المللی می باشد که فراتر از ملاحظات جغرافیایی و فرهنگی عمل نموده است. آذربایجان، کشوری با اکثریت جمعیت مسلمان و غیرعرب، روابطی عمیق و پایدار با اسرائیل برقرار نموده به شکلی که این روابط فراتر از دیپلماسی رسمی رفته و بر پایه منافع متقابل در حوزه‌های دفاعی، اطلاعاتی، اقتصادی بنا شده است. انرژی به عنوان رکن اساسی این همکاری عمل نموده و برای رژیم صهیونیستی اسرائیل منبعی پایدار و قابل اعتماد از نفت و برای آذربایجان دسترسی به فناوری‌های پیشرفته نظامی و امنیتی اسرائیل را فراهم آورده است. این وابستگی متقابل، روابط دو کشور را به سطح راهبردی ارتقا داده است. روابط آذربایجان و اسرائیل از دهه ۱۹۹۰ آغاز شده و در طول زمان تقویت شده است. نوع رابطه نشانگر برتری منافع استراتژیک و اقتصادی، به ویژه در حوزه‌های انرژی و امنیت، بر ملاحظات ایدئولوژیکی می باشد. آذربایجان را می توان به بازیگری منحصر به فرد در منطقه در نظر گرفت که قادر است در یک محیط ژئوپلیتیکی پیچیده، تعادل خود را حفظ کرده و منافع خود را تامین نماید، حتی اگر این امر با واکنش‌هایی از سوی بازیگران منطقه‌ای مواجه شود. گزارش حاضر در چهار بخش، به بررسی تاریخچه روابط انرژی، چشم‌اندازهای همکاری‌های آتی و پیامدهای منطقه‌ای این مشارکت خواهد پرداخت.
2- تاریخچه روابط آذربایجان و رژیم صهیونیستی در حوزه انرژی
روابط میان آذربایجان و رژیم صهیونیستی اسرائیل ریشه‌های عمیقی در منافع متقابل دارد که از همان سال‌های اولیه استقلال آذربایجان آغاز شد. اسرائیل در ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ استقلال آذربایجان را به رسمیت شناخت و در ۷ آوریل ۱۹۹۲یکی از اولین کشور هایی بود که روابط دیپلماتیک برقرار کرد. این اقدام، زمینه را برای توسعه روابط آینده فراهم کرد. از اوایل دهه ۱۹۹۰، آذربایجان نقشی قابل توجه در راهبردهای امنیتی و انرژی این رژیم ایفا کرده است. این کشور از سال ۱۹۹۹ شروع به عرضه نفت به اسرائیل نمود و به سرعت به یکی از منابع اصلی وارداتی تبدیل شد. در سال ۲۰۱۹، آذربایجان نسبت قابل توجهی از بنزین مصرفی در اسرائیل را تامین کرد. در سال های اخیر، آذربایجان صادرات انرژی خود به اسرائیل را افزایش داده است. در اواخر سال ۲۰۲۴، ۲۸ درصد از نفت این رژیم از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان تامین می‌شد. این خط لوله، که در سال 1999 با توافقی ۷.۴ میلیارد دلاری ایجاد شد، نقش مهمی در لجستیک انرژی کشور های ذی نفع دارد.
همکاری استراتژیک بین آذربایجان و رژیم صهیونیستی از انرژی رفته و شامل تجارت، مسائل امنیتی، و تبادلات فرهنگی و آموزشی بوده است. از اواخر دهه ۲۰۰۰، آذربایجان به یکی از بزرگترین واردکنندگان فناوری نظامی اسرائیل تبدیل شده است. در دهه ۲۰۱۰، تامین‌کنندگان اسرائیلی ۶۰ تا ۶۹ درصد از کل واردات نظامی آذربایجان را تشکیل می‌دادند و بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰، این رقم به ۷۰ درصد رسید. اسرائیل به آذربایجان در مدرن‌سازی نیروهای مسلح خود کمک کرده و تامین‌کننده اصلی هوانوردی جنگی، توپخانه، تسلیحات ضد تانک و ضد پیاده‌نظام بوده است. آذربایجان به عنوان تامین‌کننده اصلی نفت این رژیم و اسرائیل به عنوان تامین‌کننده اصلی تسلیحات پیشرفته به آذربایجان عمل می‌کنند. این رابطه نه تنها یک مبادله تجاری، بلکه یک هم‌افزایی راهبردی می باشد که امنیت ملی هر دو کشور را تقویت می‌کند. آذربایجان از طریق این همکاری، توان نظامی خود را بهبود داده و اسرائیل امنیت انرژی خود را ارتقا داده است. این رابطه نشان می‌دهد که انرژی صرفاً یک کالای اقتصادی نیست، بلکه می تواند ابزاری برای تحقق اهداف ژئوپلیتیکی باشد. این هم‌افزایی، پایداری و عمق روابط را تضمین می‌کند، حتی در شرایطی که فشارهای منطقه‌ای برای قطع یا کاهش روابط وجود دارد.
اوج‌گیری روابط در اوت ۱۹۹۷ با سفر نخست‌وزیر وقت اسرائیل، به باکو آغاز شد. سفر رئیس‌جمهور رژیم صهیونیستی اسرائیل، به آذربایجان در سال ۲۰۰۹ نیز منجر به گسترش روابط نظامی شد. حجم تجارت از ۲ میلیون دلار در ۱۹۹۷ به ۳۲۳ میلیون دلار در ۲۰۰۴ افزایش یافت. در سال ۲۰۰۸، با عملیاتی شدن کامل خط لوله نفت، حجم تجارت به بیش از ۳.۵ میلیارد دلار رسید. این رقم در سال ۲۰۱۶ به ۶۷۹ میلیون دلار کاهش یافت که تحت تاثیر تحولات اقتصاد جهانی بود. در دو ماه اول سال ۲۰۲۳، حجم تجارت به ۳۳۴.۱ میلیون دلار رسید که نسبت به سال قبل ۲۶.۳۶ درصد افزایش داشت. سرمایه‌گذاری‌های اسرائیل در آذربایجان تا پایان ۲۰۰۹ به ۴ میلیارد دلار رسید. آذربایجان طی سالیان گذشته روابط گرم خود را با اسرائیل حفظ نموده و صادرات نفت را تدریجا افزایش داده است. این اقدامات، اعتبار آذربایجان را به عنوان یک شریک قابل اعتماد برای اسرائیل و غرب تقویت نموده و به باکو اهرم بیشتری در دیپلماسی منطقه‌ای داده است.
3- همکاری‌های آتی و چشم‌اندازها
روابط انرژی میان آذربایجان و این رژیم در حال ورود به مرحله جدیدی از همکاری‌های متنوع است که نه تنها شامل تامین سوخت‌های فسیلی، بلکه به حوزه‌های نوظهور مانند انرژی‌های تجدیدپذیر و دیپلماسی گسترده‌تر انرژی نیز کشیده شده است. در فوریه ۲۰۲۴، شرکت نفت دولتی آذربایجان (SOCAR) ۱۰ درصد از سهام میدان گازی تامار اسرائیل را خریداری کرد. این اولین سرمایه‌گذاری مستقیم SOCAR در بخش بالادستی مدیترانه است. میدان تامار ستون فقرات زیرساخت انرژی اسرائیل بوده و حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد از تولید برق سالانه اسرائیل را تامین می‌کند. ورود SOCAR تنوع لازم را به کنسرسیوم تامار می‌افزاید و انعطاف‌پذیری بخش انرژی اسرائیل را افزایش می‌دهد، و همچنین این سرمایه‌گذاری نشان‌دهنده قصد آذربایجان برای تعمیق ردپای اقتصادی و ژئوپلیتیکی خود در منطقه و تقویت اتحاد راهبردی خود با اسرائیل است. SOCAR همچنین در اکتبر ۲۰۲۳ با BP و NewMed Energy اسرائیل برای مناقصه دو بلوک فراساحلی دیگر شریک شد که مجوزهای آن در مارس ۲۰۲۵ اعطا شد. سرمایه‌گذاری SOCAR در میدان گازی تامار اسرائیل و برنامه‌های آذربایجان برای توسعه همکاری نشان‌دهنده تغییر نقش آذربایجان از صرفاً یک تامین‌کننده نفت به یک بازیگر فعال و سرمایه‌گذار در زنجیره ارزش انرژی می باشد. این حرکت فراتر از معاملات دوجانبه است و به دنبال ادغام در بازارهای انرژی مدیترانه شرقی و اروپا است. این استراتژی به آذربایجان اهرم ژئوپلیتیکی بیشتری می‌دهد و قدرت نرم این کشور را از طریق سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک در مناطق مختلف، نظیر ترکیه، بالکان، اروپای شرقی و مرکزی، تقویت می‌کند. این نشان‌دهنده جاه‌طلبی باکو برای تبدیل شدن به یک قطب انرژی منطقه‌ای می باشد.
همچنین این رژیم در حال بررسی استفاده از زیرساخت‌های خط لوله آذربایجان، به ویژه خط لوله گاز طبیعی ترانس آناتولی (TANAP)، برای انتقال گاز خود به اروپا است. این امر می‌تواند گامی تحول‌آفرین در همکاری انرژی میان این دو باشد و روابط سه‌جانبه با ترکیه را تقویت کند. آذربایجان به طور پیوسته به سمت هدف خود برای تولید ۳۰ درصد از کل برق خود از منابع تجدیدپذیر تا سال ۲۰۳۰ پیش می‌رود. در نیمه اول سال ۲۰۲۵، ۱۶ درصد از تولید برق آذربایجان (۲۳۳۰.۱ میلیون کیلووات ساعت) از منابع تجدیدپذیر، عمدتاً آبی و خورشیدی، تامین شد که نسبت به سال ۲۰۲۳ (۷.۷ درصد) افزایش چشمگیری داشته است. تولید برق آبی ۲.۱ برابر و تولید برق خورشیدی ۹ برابر افزایش یافته است. اسرائیل، با تخصص خود در فناوری‌های انرژی سبز، تمایل خود را برای مشارکت در پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر در آذربایجان، به ویژه در مناطق آزاد شده قره‌باغ و زنگزور شرقی، ابراز نموده است. پروژه‌هایی مانند نیروگاه خورشیدی جبرائیل (۲۴۰ مگاوات) و ایستگاه‌های برق آبی سوگووشان و کلبجر در حال ساخت هستند. این همکاری‌ها توسط مشارکت‌های استراتژیک با شرکت‌های انرژی جهانی مانند مصدر (امارات متحده عربی) و ACWA Power (عربستان سعودی) تقویت می‌شود.
آذربایجان با اهداف بلندپروازانه خود در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر و تمایل اسرائیل به اشتراک‌گذاری تخصص در این زمینه، نشان‌دهنده هم‌راستایی در گذار انرژی است. این همکاری نه تنها به اهداف زیست‌محیطی کمک می‌کند، بلکه ابعاد جدیدی به همکاری راهبردی آنها می‌افزاید. این هم‌راستایی همچنین در چارچوب تلاش‌های ایالات متحده برای ثبات‌سازی خاورمیانه از طریق سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک در بخش انرژی دیده می‌شود. این رویکرد دوگانه، یعنی حفظ نقش در سوخت‌های فسیلی و توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، به آذربایجان انعطاف‌پذیری بیشتری در مواجهه با چالش‌های جهانی انرژی می‌دهد. همکاری در انرژی‌های سبز می‌تواند به عنوان یک پل برای گسترش نفوذ دیپلماتیک و اقتصادی آذربایجان در منطقه عمل کند و در عین حال، منافع غرب را در ثبات منطقه‌ای و امنیت انرژی تقویت کند.
آذربایجان به عنوان یکی از متحدین رژیم صهیونیستی اسرائیل در میان کشورهای با اکثریت مسلمان شناخته می‌شوند. پیوستن آذربایجان به توافقات ابراهیم می‌تواند مشارکت‌های موجود را رسمی‌تر کرده و به یک ائتلاف چندجانبه تبدیل کند که به واسطه منافع مشترک، این امر می‌تواند همکاری‌های سه‌جانبه با ایالات متحده را نیز تقویت کند. باکو امروز به طور فعال در فرآیندهای ژئوپلیتیکی در منطقه و فراتر از آن مشارکت دارد. آذربایجان به دنبال نقش "میانجی بی‌طرف" در سوریه است و یادداشت تفاهمی با دولت انتقالی سوریه برای همکاری در بخش انرژی امضا کرده است. گاز طبیعی آذربایجان از طریق ترکیه به سوریه صادر خواهد شد. SOCAR همچنین به دنبال ورود به بازارهای جدید مانند لیبی است.
4- پیامدهای همکاری انرژی در منطقه
آذربایجان از روابط انرژی خود با این رژیم، شامل تامین نفت و سرمایه‌گذاری در گاز، و همچنین گسترش نفوذ انرژی خود به اروپا، به عنوان ابزاری برای افزایش نفوذ ژئوپلیتیکی خود استفاده می‌کند. این نشان می‌دهد که انرژی صرفاً یک منبع درآمد نیست، بلکه یک اهرم استراتژیک برای شکل‌دهی به نظم منطقه‌ای و کسب جایگاه در میز مذاکرات بین‌المللی است. این استراتژی، آذربایجان را از یک بازیگر صرفاً قفقاز جنوبی به یک بازیگر فعال در خاورمیانه تبدیل می‌کند. با این حال، این جاه‌طلبی با ریسک‌هایی همراه است، زیرا ممکن است تعادل ظریف روابط با همسایگان قدرتمند مانند ایران و ترکیه را به چالش بکشد و منجر به واکنش‌های منطقه‌ای شود. همکاری‌های آذربایجان و اسرائیل در حوزه انرژی، در کنار مزایای دوجانبه، پیامدهای ژئوپلیتیکی گسترده‌ای در منطقه قفقاز جنوبی و خاورمیانه دارد که بر روابط با بازیگران منطقه‌ای تأثیر می‌گذارد و رقابت‌ها و ائتلاف‌های موجود را تغییر می‌دهد. پروژه "کریدور زنگزور" که آذربایجان را از طریق استان سیونیک ارمنستان به نخجوان و ترکیه متصل می‌کند، توسط ایران به عنوان یک پروژه ژئوپلیتیکی استراتژیک تلقی می‌شود که می‌تواند ایران را از مسیرهای ترانزیتی کلیدی منزوی کند. با این حال، باکو تلاش می‌کند تا تعادل ظریفی را در روابط خود با ایران حفظ کند و از تشدید تنش‌ها جلوگیری نماید.
همکاری نظامی و انرژی آذربایجان با رژیم صهیونیستی، به ویژه فروش تسلیحات پیشرفته، نگرانی‌های جدی را برای ارمنستان ایجاد کرده است. ارمنستان معتقد است که این امر موازنه قدرت منطقه‌ای را تغییر می‌دهد و امنیت اقتصادی آن را تهدید می‌کند. اسرائیل سهم عمده ای از واردات تسلیحات عمده باکو را بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ تامین کرده است. این همکاری‌ها به آذربایجان در عملیات نظامی علیه ارمنستان کمک کرده است. قدرت‌های اروپایی، با اولویت‌بندی امنیت انرژی، عمدتاً از محکوم کردن اقدامات اسرائیل در غزه و حمله آذربایجان در قره‌باغ خودداری کرده‌اند. تلاش‌ها برای ادغام تولیدکنندگان انرژی آسیای مرکزی در بازارهای اروپا از طریق آذربایجان و ترکیه ادامه دارد. رژیم صهیونیسنی اسرائیل به دنبال تبدیل شدن به یک قطب انرژی منطقه‌ای برای صادرات به اروپا است، هم‌راستایی اسرائیل، آذربایجان و قدرت‌های غربی، خطر تشدید تنش‌ها را در سراسر قفقاز جنوبی و خاورمیانه افزایش می‌دهد. سرمایه‌گذاری SOCAR در میدان تامار می‌تواند به آذربایجان کمک کند تا به توافقات ابراهیم بپیوندد و مشارکت امنیتی خود با اسرائیل را تقویت کند، که این امر می‌تواند روابط با ایالات متحده را نیز تقویت کند.
همکاری انرژی آذربایجان و اسرائیل در بستر رقابت‌های منطقه‌ای گسترده‌تر، به عنوان بخشی از تلاش‌های غرب و اسرائیل برای مقابله با نفوذ ایران و روسیه در منطقه دیده می‌شود. این وضعیت می تواند منجر به تشدید تنش‌ها و تغییر ائتلاف‌ها در قفقاز جنوبی و خاورمیانه شود. همکاری‌های انرژی در این منطقه، پیامدهای امنیتی و ژئوپلیتیکی عمیقی دارند که فراتر از منافع اقتصادی صرف است.نقش انرژی در روابط آذربایجان و این رژیم فراتر از یک مبادله تجاری ساده است و به عنوان محور اصلی یک مشارکت استراتژیک عمیق عمل می‌کند. این رابطه، که از اوایل دهه ۱۹۹۰ آغاز شده، بر پایه منافع متقابل در امنیت انرژی برای اسرائیل و دسترسی به فناوری‌های نظامی و امنیتی پیشرفته برای آذربایجان بنا شده است. پایداری این روابط، حتی در بحبوحه تنش‌های منطقه‌ای و فشارهای ایدئولوژیکی، نشان‌دهنده عمل‌گرایی ژئوپلیتیکی هر دو کشور و اولویت‌بندی منافع استراتژیک بر ملاحظات دیگر است.
در آینده، سرمایه‌گذاری‌های شرکت نفت دولتی آذربایجان (SOCAR) در میادین گازی اسرائیل و چشم‌انداز صادرات گاز اسرائیل از طریق زیرساخت‌های آذربایجان، می تواند این کشور را به یک بازیگر اثرگذار در زنجیره ارزش انرژی جهانی تبدیل می‌کند. علاوه بر این، همکاری در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر، از جمله انتقال تخصص رژیم صهیونیستی اسرائیل به آذربایجان، ابعاد جدیدی به این مشارکت می‌افزاید و به هر دو کشور در گذار انرژی کمک می‌کند. پتانسیل پیوستن آذربایجان به توافقات ابراهیم نیز می‌تواند چارچوب همکاری‌های چندجانبه را تقویت کرده و به ثبات منطقه‌ای کمک کند.این همکاری‌ها پیامدهای ژئوپلیتیکی پیچیده‌ای در منطقه دارد. روابط انرژی میان آذربایجان و این رژیم نه تنها امنیت انرژی هر دو کشور را تامین می‌کند، بلکه به طور فعال در شکل‌دهی به پویایی‌های ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی و خاورمیانه نقش دارد و بر ائتلاف‌ها و رقابت‌های منطقه‌ای تأثیر می‌گذارد. حفظ تعادل ظریف در این روابط پیچیده برای باکو در محیط ژئوپلیتیکی متغیر منطقه بسیار دشوار اما حیاتی خواهد بود.
منابع
● Azernews.Az. (n.d.). Israeli expert: It is natural for Armenia to be jealous about Baku-Tel Aviv relations. Retrieved from https://www.azernews.az/nation/228761.html
● Stimson Center. (2025, March 11). Azerbaijan’s deepening energy ties with Israel. Retrieved from https://www.stimson.org/2025/azerbaijans-deepening-energy-ties-with-israel/
● The Atlantic Council. (n.d.). The Abraham Accords: The future after Israel-Gaza. Retrieved from https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/abraham-accords-future-after-israel-gaza/
● The Atlantic Council. (n.d.). Armenia-Azerbaijan: Crossroads of peace. Retrieved from https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/armenia-azerbaijan-crossroads-of-peace/
● Mondediplo. (n.d.). Azerbaijan in the Middle East. Retrieved from https://mondediplo.com/outsidein/azerbaijan-middle-east
● OECD. (n.d.). Azerbaijan 2021 energy policy review. Retrieved from https://www.oecd.org/en/publications/azerbaijan-2021-energy-policy-review_90fa056d-en.html
● Jamestown Foundation. (n.d.). Azerbaijan’s SOCAR invests in Türkiye’s energy sector. Retrieved from https://jamestown.org/program/azerbaijans-socar-invests-in-turkiyes-energy-sector/
● Balcanicaucaso.org. (n.d.). Azerbaijan's silence over Gaza is not surprising. Retrieved from https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Azerbaijan/Azerbaijan-s-silence-over-Gaza-is-not-surprising-235024
● Carnegie Endowment for International Peace. (n.d.). The Azerbaijan dilemma. Retrieved from https://carnegieendowment.org/posts/2012/04/the-azerbaijan-dilemma?lang=en
● Crisis Group. (n.d.). Azerbaijan. Retrieved from https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/caucasus/azerbaijan
● FDD. (2025, March 19). Israel signs deal to give Azerbaijani state oil company gas exploration rights. Retrieved from https://www.fdd.org/analysis/2025/03/19/israel-signs-deal-to-give-azerbaijani-state-oil-company-gas-exploration-rights/ 5
● Azerbaijan and Israel: Strategic partnership in an era of tectonic change - Aze.Media, accessed July 20, 2025, https://aze.media/azerbaijan-and-israel-strategic-partnership-in-an-era-of-tectonic-change/
● The Energy Island: - Brookings Institution, accessed July 20, 2025, https://www.brookings.edu/wp-content/uploads/2016/06/Energy-Island-web.pdf
● Israel Signs Deal to Give Azerbaijani State Oil Company Gas Exploration Rights - FDD, accessed July 20, 2025, https://www.fdd.org/analysis/2025/03/19/israel-signs-deal-to-give-azerbaijani-state-oil-company-gas-exploration-rights/
● Five years on, the Abraham Accords need a multilateral mission ..., accessed July 20, 2025, https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/abraham-accords-future-after-israel-gaza/
● Azerbaijan's Deepening Energy Ties With Israel • Stimson Center, accessed July 20, 2025, https://www.stimson.org/2025/azerbaijans-deepening-energy-ties-with-israel/
● The Azerbaijan Dilemma | Carnegie Endowment for International Peace, accessed July 20, 2025, https://carnegieendowment.org/posts/2012/04/the-azerbaijan-dilemma?lang=en
● Azerbaijan's renewable surge signals regional energy leadership, accessed July 20, 2025, https://www.azernews.az/analysis/244686.html
● Azerbaijan | International Crisis Group, accessed July 20, 2025, https://www.crisisgroup.org/europe-central-asia/caucasus/azerbaijan
